Chorzenice – Powstanie Styczniowe 1863. Opowieść z pogranicza historii, literatury i filmu

JAKI JEST ZWIĄZEK POWIEŚCI „WIERNA RZEKA” Z MIEJSCOWOŚCIĄ CHORZENICE, 4 km. OD KLESZCZOWA?

W roku 1912 Stefan Żeromski napisał powieść pt. „Wierna Rzeka”. Na podstawie tej powieści w roku 1983 został nagrany piękny film o tym samym tytule przez wybitnego reżysera Tadeusza Chmielewskiego z Małgorzatą Pieczyńską i Olgierdem Łukaszewiczem w rolach głównych. Akcja filmu dzieje się w czasie Powstania Styczniowego. W filmie tym polski oficer Józef Odrowąż (Olgierd Łukaszewicz) w jednej z bitew zostaje ciężko ranny. Uratowała go od śmierci córka właściciela miejscowego majątku Salomea Brynicka (Małgorzata Pieczyńska).

CO TO MA WSPÓLNEGO Z CHORZENICAMI?

Roman Bocheński w czasie Powstania Styczniowego służył w wojsku rosyjskim jako oficer w III pułku noworosyjskim stacjonującego w okolicach Radomia a następnie w Kielcach. Był Polakiem i nie mogąc stłumić patriotycznych odczuć, korzystając z okazji zdezerterował z wojska rosyjskiego i przyłączył się się do Powstańców, służąc początkowo w oddziałach pułkownika Czachowskiego a następnie pułkownika Kononowicza. Był ranny pod Wąchockiem a po wyleczeniu ran trafił do oddziału Aleksandra Lutticha. W dniu 4 lipca 1863 r. stoczył zwycięską dla Powstańców bitwę w Kaszewicach pod Bełchatowem. Następnego dnia oddział w którym służył Roman Bocheński został napadnięty przez Rosjan w Chorzenicach. Rotmistrz Roman Bocheński został w tej bitwie 18-krotnie ranny. Przeżył tylko dlatego, że Rosjanie uznali go za zmarłego i pozostawili na placu boju. Potajemnie zaopiekowała się nim Maria Pstrokońska, młoda właścicielka majątku w Chorzenicach, gdzie przez kilka miesięcy Roman Bocheński dochodził do zdrowia. W roku 1903, w 40-tą rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego major Roman Bocheński napisał o tym wydarzeniu w swoich wspomnieniach z czasu Powstania Styczniowego.

maleniec2014.nazwa.pl/zzh/images/Nasze%20Powstanie/Nasze_powstanie_szko%C5%82y_%C5%9Brednie.pdf

https://pl.wikipedia.org/wiki/Roman_Boche%C5%84ski_(powstaniec)

https://maleniec.pl/pl/o-nas/zabytek

Ponieważ w internecie znalazłem informację jakoby właśnie ta historia z Chorzenic miała być inspiracją dla Stefana Żeromskiego do napisania powieści „Wierna Rzeka”, postanowiłem to sprawdzić. Niewiele sobie z tego obiecywałem mając świadomość, że akcja filmu i powieści dzieje się w rzeczywistości na Kielecczyźnie. Miałem jedynie nadzieję, że Żeromski mógł częściowo posłużyć się również historią z Chorzenic. W tym celu wysłałem maila do Muzeum Stefana Zeromskiego w Kielcach z zapytaniem, czy rzeczywiście Stefan Żeromski pisząc powieść „Wierna Rzeka” posłużył się po części tym, co wydarzyło się w Chorzenicach. Otrzymałem następującą odpowiedź:

"Wierna rzeka" S. Żeromskiego

Muzeum Narodowe w Kielcach *zeromski@mnki.pl

24 mar 2025 10:22

piszę w związku z wiadomością, na temat powiązania lokalnej historii z Pana okolic, z treścią powieści "Wierna rzeka". Dziękuję za przekazanie interesującej informacji. Podobnych sytuacji w okresie wielkich zrywów narodowowyzwoleńczych było zapewne wiele i z pewnością mogą stanowić inspiracje do książkowych, romantycznych historii.

Pragnę jednak zweryfikować, że Stefan Żeromski korzystał z innej historii, której bohaterami byli: Aniela Lubowiecka - krewna rodziny Saskich, wujostwa Żeromskiego ze strony ojca, a także książę Józef Połubiński. Do spotkania pary doszło w dworze w Rudzie Zajączkowskiej (dziś część tej miejscowości to Wierna rzeka - od nazwy powieści). Książę Połubiński zaangażował się w powstanie styczniowe, walczył w bitwie pod Małogoszczem, gdzie został ranny
i w ciężki stanie, dotarł do dworu dzierżawionego przez Saskich, właśnie w Rudzie Zajączkowskiej. Tam został otoczony opieką przez rodzinę i pannę Anielę, w której się zakochał. Młodzi planowali ślub, do którego ostatecznie jednak nie doszło z powodu śmierci narzeczonej.

Stefan Żeromski dowiedział się o tym zdarzeniu od ciotki, siostry ojca, Józefaty Saskiej z Żeromskich, którą nazywał "memuarem epoki", ze względu na jej doskonałą znajomość historii Polski i dużej wiedzy o wydarzeniach związanych z powstaniem styczniowym. Należy jeszcze dodać, że rodzina Saskich stała się inspiracją do stworzenia rodziny Rudeckich (nazwisko pochodzi od nazwy Ruda...), natomiast dwór w Niezdołach został stworzony na podobieństwo dworu w Rudzie Zajączkowskiej. Warto również zwrócić uwagę na to, że nazwisko Salomei z powieści - Brynickiej zostało zaczerpnięte od nazwy miejscowości Brynica, którą również dzierżawili bliscy Żeromskiego.

Ze względu na genezę opisanej w powieści historii, Stefan Żeromski pierwotnie nazwał utwór "Wierna rzeka. Klechda domowa". O wydarzeniach w domu Saskich pisał również pierwszy biograf pisarza, jego krewny - Stansław Piołun-Noyszewski.

Biorąc pod uwagę przytoczone wyżej informacje, należy uznać za wątpliwe, że Stefan Żeromski wzorował się na przytoczonym przez Pana zdarzeniu. W celu jeszcze większego poszerzenia wiedzy, w aspekcie, który opisałam przesyłam w załączniku artykuł pani Sylwii Zacharz - kierownik i kustosza Muzeum Stefana Żeromskiego w Kielcach.

Z wyrazami szacunku

Magdalena Del

Muzeum Stefana Żeromskiego
oddział Muzeum Narodowego w Kielcach
----------------------------------------------
ul. Jana Pawła II 5, 25-013 Kielce
tel. 41 344-57-92
NIP: 959-19-82-234
Email: z eromski@mnki.pl
WWW: https://www.mnki.pl

PODSUMOWUJĄC

Najprawdopodobniej Stefan Żeromski pisząc powieść „Wierna rzeka” nie korzystał z wydarzeń, które miały miejsce w 1863 r. w Chorzenicach. Nie wiadomo, czy znał treść pamiętników Romana Bocheńskiego z Powstania, które to pamiętniki powstały 9 lat wcześniej od napisania przez Żeromskiego „Wiernej rzeki”. Natomiast faktem historycznym jest to, że w roku 1863 w Chorzenicach miała miejsce bliźniacza historia do tej, która stanowi zasadniczą treść powieści „Wierna rzeka” a mianowicie właścicielka miejscowego dworu w Chorzenicach uratowała życie polskiego Powstańca

Dworek w Chorzenicach. Tutaj w roku 1863, podczas Powstania Styczniowego Maria Pstrokońska uratowała od śmierci polskiego oficera Romana Bocheńskiego

Natomiast kulisy powstania powieści „Wierna rzeka”są bardzo pięknie i niezwykle szczegółowo opisane w artykule Pani Sylwii Zacharz. Ten materiał również otrzymałem od Muzeum Stefana Żeromskiego w Kielcach.